Tuổi tiểu học – Một hành trình đầy mâu thuẫn trong cảm xúc và hành vi
Ở lứa tuổi tiểu học (khoảng 6 đến 11 tuổi), trẻ bắt đầu bước vào một giai đoạn phát triển phức tạp cả về thể chất lẫn tâm lý. Đây là thời điểm cha mẹ dễ gặp phải hai thái cực dường như trái ngược ở cùng một đứa trẻ:
- Một ngày con có thể hét to phản kháng, không nghe lời, “nổi loạn” không rõ lý do.
- Ngày khác, con lại rút vào góc phòng, không dám nói chuyện, sợ sai, và cực kỳ rụt rè.
Tại sao lại có sự “thay đổi thất thường” như vậy? Có phải con đang gặp vấn đề? Hay đây là một phần bình thường trong quá trình lớn lên? Bài viết này sẽ giúp bạn giải mã tâm lý và hành vi của trẻ tiểu học qua góc nhìn vừa khoa học vừa nhân văn.
Trẻ tiểu học đang khám phá “cái tôi”
Ở giai đoạn này, trẻ bắt đầu nhận thức rõ ràng hơn về bản thân là một cá thể độc lập. Trẻ muốn được thể hiện ý kiến riêng, muốn thử kiểm soát tình huống, muốn “tự quyết” mọi thứ – từ việc mặc gì đến cách làm bài tập.
Đó là lý do trẻ: Có thể “nổi loạn” khi cảm thấy bị ép buộc hoặc không được lắng nghe. Cũng có thể trở nên rụt rè nếu từng bị chê trách khi thể hiện ý kiến hoặc nếu sống trong môi trường ít khuyến khích sự tự do thể hiện.
Phát triển cảm xúc chưa ổn định
Trẻ tiểu học đang học cách nhận biết và điều tiết cảm xúc, nhưng điều đó chưa bao giờ là dễ dàng. Những cảm xúc như tức giận, thất vọng, xấu hổ, ghen tị… đến rồi đi rất nhanh, và trẻ chưa biết cách gọi tên hay kiểm soát chúng.
Khi cảm xúc dâng trào, trẻ có thể phản ứng bằng hành vi “bùng nổ”: la hét, khóc lóc, ném đồ.
Ngược lại, có trẻ lại thu mình, sợ bị trách, dẫn đến biểu hiện rụt rè, lo âu hoặc không dám nói lên điều mình nghĩ.
Cảm xúc mạnh nhưng chưa được “lập trình” để thể hiện đúng cách, là nguyên nhân chính khiến hành vi trẻ lúc mạnh mẽ, lúc thụ động.
Trẻ dễ bị ảnh hưởng bởi môi trường xung quanh
Cách trẻ hành xử thường phản ánh những gì trẻ đã học được từ người lớn hoặc môi trường xã hội.
- Một đứa trẻ hay bị la mắng, trừng phạt nặng khi mắc lỗi có thể sinh ra tính rụt rè, sợ sai.
- Một đứa trẻ không được ai hướng dẫn kiểm soát cảm xúc, thường bị phớt lờ cảm xúc… có thể biểu hiện hành vi “nổi loạn” để thu hút sự chú ý.
Ngoài ra, trẻ cũng dễ bắt chước hành vi từ bạn bè, mạng xã hội hoặc phim ảnh. Có thể hôm nay con bạn “nổi loạn” không vì lý do gì rõ ràng – chỉ là con đang bắt chước một nhân vật hoạt hình con thích.
Áp lực học tập và kỳ vọng vô hình
Dù chưa phải là cấp học “cao”, nhưng áp lực từ việc học chữ, làm bài, thi cử, so sánh điểm số cũng có thể khiến trẻ tiểu học trở nên mệt mỏi và phản ứng tiêu cực.
•Một số trẻ phản ứng bằng từ chối học, cãi lại, né tránh trách nhiệm.
•Một số khác thì sợ sai, sợ điểm thấp, và dần trở nên rụt rè, thiếu tự tin.
Không phải nổi loạn hay rụt rè – mà là đang học cách lớn lên
Hành vi “nổi loạn” hay “rụt rè” ở trẻ tiểu học không hẳn là vấn đề, mà là dấu hiệu trẻ đang cố gắng điều chỉnh bản thân để thích nghi với thế giới. Trẻ cần được thử – được sai – được sửa – và được hiểu.
Giống như người mới học đi, sẽ có lúc loạng choạng, ngã, rồi lại đứng lên. Điều quan trọng là cha mẹ hiểu rằng hành vi của trẻ là một phần bình thường trong sự phát triển, chứ không phải “trái tính trái nết” hay “bướng bỉnh”.
Vậy cha mẹ và thầy cô cần làm gì?
Lắng nghe thật sự: Đừng vội la mắng hay kết luận “con hư” khi trẻ cư xử không đúng. Hãy hỏi: “Có chuyện gì khiến con thấy khó chịu?” – bạn sẽ ngạc nhiên khi thấy trẻ có thể chia sẻ rất nhiều nếu được tôn trọng.
Kiên nhẫn hướng dẫn cách thể hiện cảm xúc: Thay vì cấm trẻ giận dữ, hãy dạy trẻ cách giận đúng cách: “Nếu con tức giận, con có thể nói ra thay vì đập đồ chơi.”
Hãy cùng trẻ luyện tập gọi tên cảm xúc: “Con đang buồn à?”, “Con thấy ghen tị phải không?”…
Xây dựng môi trường an toàn, không phán xét: Trẻ sẽ dễ cởi mở, tự tin hơn nếu biết rằng: “Dù con sai, ba mẹ vẫn lắng nghe con”, hoặc “Thầy cô sẽ giúp con chứ không chê cười con”.
Đồng hành thay vì áp đặt: Khi trẻ “nổi loạn”, có thể con đang cần người hướng dẫn chứ không cần hình phạt. Khi trẻ “rụt rè”, có thể con đang cần một điểm tựa để dám bước ra khỏi vùng an toàn.
Hiểu con, thay vì dán nhãn con
Nổi loạn hay rụt rè không phải là “lỗi” của con – mà là ngôn ngữ của những cảm xúc chưa biết cách nói ra. Lứa tuổi tiểu học là hành trình con học cách “làm người”, và hành vi con thể hiện mỗi ngày đều là dấu hiệu đáng trân trọng nếu người lớn biết nhìn đúng cách.
Hãy là nơi con có thể “nổi loạn” mà vẫn được yêu thương. Hãy là nơi con rụt rè cũng được cổ vũ để tiến bước.
Vì trong thế giới trẻ con, người lớn có thể là rào cản – hoặc là đôi cánh.